Chiều sâu văn hóa trong bộ bát đĩa của người Việt

Bộ bát đĩa thờ cúng chính là nét đẹp văn hóa, gói ghém tập tục, thông điệp sống lấy Hiếu làm đầu để truyền lại cho hậu nhân.

Ngày còn nhỏ, mỗi lần nhà làm cỗ để thắp hương, mẹ lại sai tôi chạy tít vào tận nhà trong mở cái hòm gỗ, lấy ra bộ bát ăn tinh tươm chỉ chuyên dành những dịp cúng giỗ này. Mẹ dặn phải lau sạch sẽ, lựa đủ mỗi mâm một bộ 6 bát ăn, 6 đôi đũa, rồi đưa mẹ để sắp lên mâm cơm cúng các cụ. Bát nào đũa nấy, đặt ngay ngắn và gọn gàng.

Tôi thắc mắc sao lại là 6 chiếc bát, 6 đôi đũa mà không phải ít hơn hay nhiều hơn, con lấy 7 cái bát có được không, nhỡ các cụ nhà mình về đông hơn thì sao? Mẹ cười, đấy là tục lệ! Để tượng trưng 6 bát là được rồi!

Câu hỏi ngây thơ ấy, khi đi qua nhiều năm tháng cuộc đời tôi bẵng quên đi mất. Mẹ tôi đã khuất núi. Ngày giỗ mẹ, tôi kêu đứa cháu nhỏ đi sắp bát đũa bày lên mâm cúng, chúng hỏi y chang câu năm xưa, khiến tôi sực nhớ ra. Mâm cao cỗ đầy sum suê xôi chả, con gà luộc vàng ươm ngậm bông hồng nghển cổ nhìn lên ban thờ, sáu bộ bát xếp ngay ngắn cạnh mâm cỗ trống không người ăn, mắt bỗng cay cay lại nhớ mẹ năm nào.

Xưa quê tôi có tục xếp mâm ăn cỗ 6 người, các bác trong nhà đùa rằng: Sắp cỗ cúng cũng để 6 bát cho các cụ “đủ mâm”. Thời xưa đói khổ, được về ăn cơm với con cháu, giống như đi ăn cỗ vậy.

Sau này, khi đã đi nhiều tôi mới biết, có nơi chỉ đặt 5 món ăn, bát canh là trung tâm, 5 bộ bát đĩa cúng đại diện cho Ngũ hành. Nếu gia đình làm cỗ là trưởng tộc, sẽ bày 9 bát xếp chồng lên nhau, nếu chỉ là con trưởng thì mâm cơm cúng để 7 bát xếp chồng lên nhau, còn các con thứ, con gái có lòng cúng cha mẹ thì chỉ để 5 bát.

Đất theo lề, quê theo thói, mỗi vùng miền mỗi tập tục khác nhau, nhưng điểm chung là bộ bát đĩa thờ cúng cơm tuyệt nhiên luôn là bát đĩa mới, không bao giờ để chung hay để lẫn với bát ăn hàng ngày của gia đình.

Ngày giỗ tết, đặt bát đũa ngay gọn cạnh mâm cơm cúng, chính là để mời ông bà gia tiên về đoàn viên, cùng chứng giám niềm vui, nỗi buồn với con cháu. Đó là cách để bày tỏ tấm lòng hiếu thảo, mỗi khi có thức ăn ngon đều nhớ dâng lên bố mẹ, ông bà trước nhất, dù là đã khuất vẫn nghiêm cẩn như khi vẫn còn.

Người Việt có quan niệm: “Sống là gửi, thác mới là về”. Người xưa coi chết chính là một dạng thức mới của sự sống. Nghĩa là gia tiên ông bà sẽ vẫn luôn ở bên quan sát, độ trì, và soi lối chỉ đường cho cháu con trong cuộc sống, làm ăn. Có chăng, chỉ là họ không còn hiện ra dưới vóc dáng, hình hài tứ đại, nên đó mới được gọi là cõi vĩnh hằng.

Bởi thế, cháu con nhất mực nghiêm cẩn chuyện thờ phụng, hương đèn, bằng tâm thành, gia tiên sẽ luôn ở bên độ trì, che chở, soi đường chỉ lối cho cháu con.

Những chiếc bát cúng trên mâm chính là nét đẹp văn hóa, gói ghém tập tục, thông điệp sống lấy Hiếu làm đầu để truyền lại cho hậu nhân.

Lưu giữ nét đẹp văn hóa này, người thợ gốm Bát Tràng hôm nay vẫn gửi trọn tâm tư trong từng sản phẩm bát đĩa thờ cúng, để thế hệ cháu con ngàn đời cung kính dâng hiếu gia tiên mỗi dịp giỗ chạp, lễ tết.

Hoa văn nguyên bản, màu men tinh khôi với sắc men lam bay bổng hay làm chàm cổ kính. Có khác là hình dáng bát, đĩa được cách điệu để đẹp hơn và phù hợp với không gian thờ của ngôi nhà hiện đại.

Bát đĩa thờ cúng tại Xưởng Gốm Bát Tràng được chế tác từ đất sét tuyển chọn trải qua tinh lọc kỹ lưỡng. Người thợ gốm tỉ mỉ vẽ tay thủ công lên nền đất thô rồi mới đem nhúng men và nung ở nhiệt độ chuẩn – 1260 độ C – tạo nên lớp men sáng bóng nhìn thấu cả cốt gốm.

Trong văn hóa Việt, bát cúng là biểu tượng cho sự ấm no, tròn đầy. Còn đũa thờ là đại diện cho yêu thương gắn kết giữa tổ tông với con cháu. bát đĩa thờ cúng bởi  được làm từ gốm sứ là đại diện trọn vẹn

Bát và đũa trong bộ bát đĩa thờ cúng còn tượng trưng cho Âm – Dương và linh khí trời đất. Đây cũng được xem là những vật phẩm thờ cúng quan trọng, không thể thiếu trong mỗi ngôi nhà.

Khi bày bát cúng trên ban thờ, gia chủ có thể tuân theo quy tắc Tam Tài, tức là: Đặt ba bát cơm, ba đôi đũa, ba chén rượu hay ba chén nước đại diện cho Thiên – Địa – Nhân. Điều này cũng tương đồng với quan niệm thắp 3 nén hương khi thực hiện cúng lễ.

Một số nơi khác lại bày 6 bát, hoặc 5, hoặc 7, hoặc 9 tùy theo tập tục. Nhưng điểm chung giống nhau là bộ bát đĩa thờ cúng luôn được trân trọng, đặt để riêng, không dùng lẫn với bát ăn hàng ngày.

Với những gia đình thờ Phật hoặc cúng cơm chay, chén bát cúng chay cũng cần tách biệt với bát đĩa cũng mặn nhằm giữ sự thanh tịnh. Đặc biệt, bộ bát đĩa thờ cúng Phật thường được gia chủ ưu tiên chọn họa tiết trang trí là hoa sen – mang ý nghĩa gần gũi với Phật giáo, trong khi bát cúng gia tiên đôi khi mang họa tiết rồng, phượng hay hoa lá đa dạng, phong phú.

Ý nghĩa của bộ bát đĩa thờ cúng xuất phát từ quan niệm Trần sao – Âm vậy của người Việt, nhưng Âm Dương có một ranh giới rạch ròi. Việc sửa soạn riêng một bộ bát đĩa thờ cúng là lòng thành kính của cháu con với tổ tông.

Hãy để Xưởng Gốm Bát Tràng – Trung tâm mua sắm gốm Bát Tràng lớn nhất trong nội thành Hà Nội trở thành người đồng hành cùng gia đình bạn hoàn thành tâm nguyện với gia tiên, và lưu giữ nét đẹp “Uống nước nhớ nguồn” này của dân tộc.